Ειδικό Αφιέρωμα: Θεόδωρος Κουλουμπής
Αφιερωμένη στη ζωή και το έργο του Θεόδωρου Κουλουμπή (1935-2022), θεμελιωτή της επιστήμης των διεθνών σχέσεων στην Ελλάδα και φωτεινής μορφής με ουσιαστική συμβολή στον δημόσιο λόγο, ήταν η βραδιά που οργάνωσε το Ίδρυμα της Βουλής την Τετάρτη 5 Ιουνίου 2024. Η εκδήλωση, που εντάσσεται στο πλαίσιο του κύκλου «Ειδικά Αφιερώματα», πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα της Γερουσίας, στη Βουλή των Ελλήνων. Ήταν μια βραδιά μεστή σε περιεχόμενο, που ανέδειξε την προσωπικότητα και την επιστημονική συμβολή του Κουλουμπή, αλλά και έμφορτη συγκίνησης, καθώς οι ομιλητές και πολλοί από τους παριστάμενους είχαν προσωπικούς δεσμούς μαζί του, αρκετοί μάλιστα υπήρξαν μαθητές του.
Την εκδήλωση άνοιξε ο Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος (καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου, διευθυντής του Ιδρύματος «Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής», πρ. υπουργός), ο οποίος και τη συντόνισε. Αναφέρθηκε στην επιστημονική δράση του Κουλουμπή στις ΗΠΑ, όπου υπήρξε παρών την εποχή της ανάδυσης της επιστήμης των διεθνών σχέσεων, στα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. Αναφέρθηκε στο διεθνές επιστημονικό του κύρος, καθώς και στο εγχειρίδιo International Relations: Power and Justice, που έγραψε μαζί με τον James H. Wolfe και αποτέλεσε έργο αναφοράς. Ο ομιλητής αναφέρθηκε στην ιδιαίτερη ικανότητα του Κουλουμπή να τοποθετεί τα ελληνικά ζητήματα σε ευρύτερο πλαίσιο, συμβάλλοντας έτσι στην κατανόησή τους, αλλά και στην αποτελεσματική προώθησή τους, ενώ ιδιαίτερη μνεία έκανε στη δράση του κατά της δικτατορίας και στις καταθέσεις του στο Κογκρέσο το 1971, για την οποία ανακηρύχθηκε persona non grata από το καθεστώς των συνταγματαρχών. Υπήρξε, είπε, σημείο αναφοράς στις ΗΠΑ, τόσο για την επιστήμη των διεθνών σχέσεων όσο και για την ελληνοαμερικανική κοινότητα, ενώ κλείνοντας αναφέρθηκε στο ήθος, την ευγένεια και τη θετική του στάση έναντι της ζωής.
Ο Κώστας Υφαντής (καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου, πρόεδρος του Δ.Σ. του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων (ΙΔΙΣ) και πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής) ξεκίνησε από τη διδακτορική του διατριβή του Κουλουμπή, που συνιστά μέχρι σήμερα βασικό έργο για τη στάση των ελληνικών πολιτικών δυνάμεων έναντι του ΝΑΤΟ τα έτη 1952-1964. Στην προσέγγισή του, είπε, ο Κουλουμπής, χρησιμοποιεί, με κριτικό τρόπο, έναν ρεαλιστικό καθρέφτη της πραγματικότητας: εστιαζόμενος στη σχέση δομικής εξάρτησης Ελλάδας και ΗΠΑ, συνδυάζει εκλεκτικιστικά στο επίπεδο της θεωρίας τη ρεαλιστική εξήγηση της διεθνούς δομής (τα αμερικανικά συμφέροντα στην ευρύτερη περιοχή) και τη φιλελεύθερη ερμηνεία των αντιλήψεων των ελληνικών ελίτ που θεωρούν παντοδύναμες τις ΗΠΑ – πρόσληψη η οποία έχει και πολιτισμικά γνωρίσματα. Προκειμένου να αμβλυνθεί η σχέση της βαθιάς εξάρτησης, ο Κουλουμπής έδινε έμφαση σε τρία στοιχεία: στην αξιοποίηση της γεωστρατηγικής θέσης της Ελλάδας, στην ισχυρή αποτρεπτική αμυντική της ικανότητα και στη διεύρυνση τη δημοκρατίας. Ο τρόπος με τον οποίο μεταβαίνουμε από τη δικαιοσύνη της ισχύος στην ισχύ της δικαιοσύνης αποτελεί την ουσία της πολιτικής γι’ αυτό τον φιλελεύθερο ρεαλιστή, κατέληξε.
Ο Κωνσταντίνος Χατζηκωνσταντίνου (ομότιμος καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ) μίλησε για τον πόλεμο και την ειρήνη, έννοιες που διατρέχουν το έργο και τη διδασκαλία του Θεόδωρου Κουλουμπή. Βασική επιδίωξή του, είπε, είναι, μέσα από την αναζήτηση των αιτιών του πολέμου, να εντοπίσουμε τις προϋποθέσεις που κάνουν εφικτή την ειρήνη. Αναφέρθηκε στις μεγάλες ουτοπίες, με τις οποίες ξεκινούσε τα μαθήματά του (όπως η Ουτοπία του Τόμας Μορ, Η πολιτεία του Ήλιου του Καμπανέλα, το Για την αιώνια ειρήνη του Ιμμάνουελ Καντ) και στις έννοιες της αρνητικής ειρήνης (απουσία πολέμου) και της θετικής ειρήνης (που συνδέεται με τη δίκαιη κοινωνία, τη δικαιοσύνη και την ισότητα). Ο Κουλουμπής, είπε, ως ρεαλιστής, αναγνώριζε τον πόλεμο ως πραγματικότητα, όχι όμως ως αναγκαιότητα, καθώς τον θεωρούσε εξαίρεση, ενώ μόνιμη μέριμνά του υπήρξε η αναζήτηση των μηχανισμών που θα εμπέδωναν την ειρήνη, σε έναν κόσμο όπου τον τόνο δεν θα δίνει η κούρσα των εξοπλισμών.
Ο Λουκάς Τσούκαλης (ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ, καθηγητής στη Σχολή Διεθνών Υποθέσεων (Sciences Po) στο Παρίσι) ξεκίνησε αναφερόμενος στην καίρια συμβολή του Θεόδωρου Κουλουμπή σε τρεις τομείς στην Ελλάδα. Πρώτον, στο πανεπιστήμιο, όπου θεμελίωσε τις διεθνείς σχέσεις, με σπουδαίο ερευνητικό και διδακτικό έργο, και ξεχωριστή φροντίδα για τους νέους. Δεύτερον, στη δημιουργία του ΕΛΙΑΜΕΠ, του οποίου υπήρξε συνιδρυτής. Τρίτον, στον δημόσιο χώρο, όπου οι παρεμβάσεις του διακρίνονταν για τον συνδυασμό τόλμης, σωφροσύνης και μετριοπάθειάς. Ο Κουλουμπής, είπε, ενώ είχε δύο πατρίδες, την Ελλάδα και τις ΗΠΑ, υπήρξε ταυτόχρονα ένθερμος ευρωπαϊστής: είχε αντιληφθεί εγκαίρως ότι η ευρωπαϊκή ενοποίηση συνιστά επαναστατικό εγχείρημα, ενώ η συμμετοχή της Ελλάδας στην ενωμένη Ευρώπη συνιστούσε εγγύηση για την εμπέδωση της δημοκρατίας, την ενίσχυση των θεσμών και την άνοδο του βιοτικού επιπέδου.
Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου (καθηγητής του ΕΚΠΑ και γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής) διερεύνησε την ιστορική διάσταση της σκέψης του Κουλουμπή. Tόνισε ότι η έλευση του Θεόδωρου Κουλουμπή στην Ελλάδα οριοθετεί την απομάκρυνση από τον υπέρμετρο νομικισμό και νομικό ιδεαλισμό που κυριαρχούσε στην ελληνική αντίληψη για τις διεθνείς σχέσεις, σηματοδοτώντας τη συγκρότησή τους ως επιστημονικού κλάδου στη χώρα μας. Ο λόγος του Κουλουμπή, είπε, είναι ο λόγος ενός ειδικού των διεθνών σχέσεων, δεν είναι όμως λιγότερο ιστορικός· όχι μόνον επειδή σεβόταν τις πηγές αλλά πρωτίστως επειδή διέθετε αυτό που ο Κωνσταντίνος Τσάτσος αποκαλούσε «αίσθηση της Ιστορίας». Η λειτουργική προσέγγιση της Ιστορίας, η στήριξη στην ακριβή αποτύπωση των γεγονότων, η νηφαλιότητα και –για τούτο– η προβολή μιας μακροπρόθεσμα ανθεκτικής ερμηνείας έκαναν το έργο του Κουλουμπή δομικά συμβατό με την επιστημονική μελέτη της σύγχρονης ιστορίας· όλα αυτά, κατέληξε, συνέθεταν ένα επιστημονικό μοντέλο, το οποίο ο ίδιος, ως πρόσωπο, εκπροσωπούσε, λειτουργώντας ως πρότυπο.
Ο Αλέξης Παπαχελάς (δημοσιογράφος, διευθυντής της εφημερίδας Η Καθημερινή) μίλησε για τον δημόσιο λόγο του Θεόδωρου Κουλουμπή, που διακρινόταν για την γενναιότητα –όπως φάνηκε επανειλημμένα τόσο στα χρόνια της Χούντας όσο και αργότερα, με τις τοποθετήσεις του σε δύσκολα θέματα, όπως οι ελληνοτουρκικές σχέσεις–, την επιμονή του στην ανάγκη συναίνεσης και της διατήρησης καναλιών συνεννόησης. Ο πατριωτικός ρεαλισμός διαπερνούσε τη σκέψη και τη στάση του Κουλουμπή, τόνισε, ενώ ως σημαντικά προσόντα του, στη δημόσια παρουσία του, επισήμανε τον γοητευτικό τρόπο με τον οποίο μπορούσε να παρουσιάζει τις ελληνικές θέσεις σε ξένα ακροατήρια, καθώς και την πλήρη έλλειψη ελιτισμού. Ο Κουλουμπής σήμερα θα αισθανόταν ευτυχής κατέληξε, καθώς η συναίνεση στις βασικές αρχές της εξωτερικής πολιτικής –ακρογωνιαίος λίθος της σκέψης και της δράσης του– έχει κατακτηθεί, ενώ άνθρωποι σε κορυφαίες θέσεις –επιστημονικές, διπλωματικές και πολιτικές– οι οποίοι υπερασπίζονται τον ορθό λόγο, υπήρξαν μαθητές του.
Την εκδήλωση παρακολούθησαν, ανάμεσα σε άλλους, ο βουλευτής Α΄ Αθηνών Άγγελος Συρίγος, ο πρώην υφυπουργός Εξωτερικών και πρώην γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ Γιάννης Βαληνάκης, καθώς και πολλά μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας, ιδίως του κλάδου των διεθνών σχέσεων.
