Ειδικό Αφιέρωμα: Δημήτρης Τσάτσος
Το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, στο πλαίσιο του κύκλου «Ειδικά Αφιερώματα», οργάνωσε εκδήλωση για τη ζωή και το έργο του Δημήτρη Τσάτσου (1933-2010), την Τρίτη 23 Απριλίου 2024, στην αίθουσα της Γερουσίας στη Βουλή.
Ο γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής, καθηγητής Ευάνθης Χατζηβασιλείου, ο οποίος συντόνισε την εκδήλωση, ξεκίνησε εκφράζοντας τη χαρά του επειδή η βραδιά ήταν αφιερωμένη σε ένα τόσο κομβικό πρόσωπο, εμβληματικό για τον ρόλο του στην επιστήμη του συνταγματικού δικαίου, τον δημόσιο διάλογο, την πολιτική δράση, το δημοκρατικό του ήθος. Και ευχαρίστησε θερμά τον Ευάγγελο Βενιζέλο και τον Ξενοφώντα Κοντιάδη για τη γενναιόδωρη βοήθειά τους στην οργάνωση, καθώς και τον βουλευτή Επικρατείας Παναγιώτη Δουδωνή, ο οποίος, εκ μέρους του προέδρου του ΠΑΣΟΚ-Κινήματος Αλλαγής Νίκου Ανδρουλάκη, είχε εισηγηθεί, στο ΔΣ του Ιδρύματος της Βουλής, να πραγματοποιηθεί η εκδήλωση.
Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς (ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών), στον χαιρετισμό του, μίλησε για τον «αδελφικό του φίλο» Δημήτρη Τσάτσο. Υπήρξε, είπε, σπουδαίος επιστήμονας και αγωνιστής, όχι μόνο της ελευθερίας και της δημοκρατίας, αλλά και της επιστήμης και του στοχασμού. Ο Κ. Τσουκαλάς ανέδειξε την αμφισβήτηση ως κεντρική έννοια της σκέψης και της δράσης τού Δ. Τσάτσου, χαρακτηρίζοντάς τον αποστασιοποιημένο σκεπτικιστική και σκεπτικό σχετικιστή, που προηγούνταν της εποχής του. Τον παρομοίασε με εξερευνητή θαλασσοπόρο, που απολάμβανε να ανοίγεται όχι στις ήρεμες θάλασσες, αλλά στα τρικυμισμένα πελάγη της σκέψης και της πράξης, ενώ αναφέρθηκε σε νέες έννοιες που εισήγαγε όπως η «μετα-πολιτειολογία» και η «συμπολιτεία» (για την ενωμένη Ευρώπη).
Ο Ξενοφών Κοντιάδης (καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου, πρόεδρος του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου - Ιδρύματος Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου) μίλησε για τον Δημήτρη Τσάτσο ως μελετητή των πολιτικών κομμάτων, και ιδίως της κρίσης τους. Ο Τσάτσος, είπε, δεν υπήρξε ποτέ επιστήμονας του εργαστηρίου· ήταν διανοητής της πράξης, καθώς, πέρα από την ευρύτατη ελληνική και ξένη εργογραφία του, μετείχε σταθερά και ενεργητικά στον δημόσιο διάλογο. Επισήμανε δύο περιόδους με άμεση εμπλοκή του στην πολιτική (το 1974-1975, οπότε ήταν υφυπουργός Παιδείας και γενικός εισηγητής της μειοψηφίας επί του Συντάγματος, και το 1994-2004, οπότε διετέλεσε ευρωβουλευτής του ΠΑΣΟΚ, λαμβάνοντας σπουδαίες πρωτοβουλίες που επικεντρώνονταν κυρίως σε συνταγματικά ζητήματα και συνθήκες της Ευρωπαϊκής Ένωσης). Ο ομιλητής αναφέρθηκε εκτενώς στη σημασία που απέδιδε ο Δημήτρης Τσάτσος στην εσωκομματική δημοκρατία, η απίσχνανση της οποίας θεωρούσε ότι υπονόμευε τα θεμέλια της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και συνέτεινε στην κρίση της. Ο Τσάτσος, κατέληξε, υποστήριζε σθεναρά το κράτος δικαίου και τη φιλελεύθερη κοινοβουλευτική δημοκρατία, αναζητώντας τρόπους ενίσχυσής τους και υπέρβασης της κρίσης τους.
Ο Νίκος Παπαχρήστος (διδάκτωρ Νομικής, επιστημονικός συνεργάτης του Επιστημονικού Συμβουλίου της Βουλής των Ελλήνων) αναφέρθηκε στον ρόλο του
Δημήτρη Τσάτσου ως γενικού εισηγητή της μειοψηφίας επί του Συντάγματος 1975. Αναφέρθηκε στη σημαντική επίδραση που άσκησε ο Δ. Τσάτσος, λόγω του μεγάλου προσωπικού και επιστημονικού του κύρους, και στα σημαντικά ζητήματα που ανέδειξε, στη συγκυρία εκείνη, μεταξύ των οποίων η δυνατότητα έκφρασης της διαφωνίας, ο ρόλος της αντιπολίτευσης, η ενίσχυση της συμμετοχής του πολίτη, η ανάπτυξη της σχέσης κράτους και πολιτείας. Εκτιμούσε, είπε, ότι το εκλογικό σύστημα έπρεπε να ενσωματωθεί στο Σύνταγμα, ώστε να έχει μόνιμο και προβλέψιμο χαρακτήρα, και να συνδυάζει στοιχεία αναλογικότητας και σταθερότητας. Ακόμα, ήταν αντίθετος στην απαγόρευση των «ανατρεπτικών» κομμάτων, καθώς θεωρούσε την έκφραση των αντιθέσεων βασικό στοιχείο της ουσίας και της λειτουργίας της δημοκρατίας.
Η Νέδα Κανελλοπούλου (καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου) μίλησε για τον Ευρωπαίο Δημήτρη Τσάτσο, αναδεικνύοντας τρεις βασικές του διαστάσεις: του διανοούμενου, του πολιτικού, του δημοκράτη. Γεννήθηκε, ανατράφηκε και μεγάλωσε ως Ευρωπαίος, είπε, αναφερόμενος στην κοσμοπολίτικη οικογένειά του, τις σπουδές του στη Χαϊδελβέργη, τους ορίζοντες του πνεύματός του. Το ενδιαφέρον του για την οικοδόμηση της ενωμένης Ευρώπης, είπε η ομιλήτρια, εκβάλλει στο έργο του, καθώς συμπεριλαμβάνει από πολύ νωρίς το Κοινοτικό δίκαιο στο συνταγματικό. Οι πυλώνες της Ευρώπης, κατά τον Τσάτσο, είναι δύο, συνέχισε. Πρώτον, η Ευρώπη των πολιτών, που έχει τις ρίζες της στην αρχαία Ελλάδα και τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό· πρόκειται για την Ευρώπη ως πολιτισμική ενότητα, που δημιουργεί την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Δεύτερον, η Ευρώπη των κρατών, που ανάγεται στον Μοντεσκιέ και τον Καντ, την οποία ο Τσάτσος ορίζει ως ευρωπαϊκή συμπολιτεία. Δεν υπάρχει αντίθεση, κατέληξε, αλλά διαλεκτική ερμηνεία μεταξύ των δύο όψεων, γύρω από κοινές αξίες και αρχές.
Ο Ευάγγελος Βενιζέλος (καθηγητής του ΑΠΘ, πρ. αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και πρ. υπουργός Εξωτερικών) μίλησε για τον Δημήτρη Τσάτσο «μεταξύ επιστήμης και πολιτικής». Στο θεμελιώδες έργο του Πολιτεία, ο Δ. Τσάτσος, είπε, γράφει ότι «κάθε νομικό ζήτημα είναι και πολιτικό, ενώ ένα πολιτικό ζήτημα μπορεί να είναι, αλλά δεν είναι κατ’ ανάγκην υποτάξιμο σε δικαιική ρύθμιση», αναδεικνύοντας την πολιτική διάταση του δικαίου, διάχυτη σε όλες τις διαδικασίες μιας δικαιικά οργανωμένης πολιτείας, χωρίς την οποία είναι αδύνατη η ερμηνεία του. Για τους Έλληνες συνταγματολόγους, είπε ο ομιλητής, με πρώτο τον «γενάρχη» τους, τον Νικόλαο Ι. Σαρίπολο, η άμεση ενασχόληση με την πολιτική υπήρξε άσκηση δημοκρατίας, όχι επιδίωξη ισχύος· στην παράδοση αυτή εντάσσεται ο Δ. Τσάτσος. Ο Ευάγγελος Βενιζέλος αναφέρθηκε σε κρίσιμες στιγμές της πολιτικής δράσης του Τσάτσου: τη σύλληψή και τον βασανισμό του στο ΕΑΤ-ΕΣΑ το 1973, τον σημαντικό ρόλο του στην αποχουντοποίηση της ανώτατης εκπαίδευσης το 1974 και στη σύνταξη του Συντάγματος το 1975, τις λαμπρές θητείες του ως ευρωβουλευτή, όπου πρωτοστάτησε σε πρωτοβουλίες μαζί με προσωπικότητες μεγάλης εμβέλειας όπως ο Τζόρτζιο Ναπολιτάνο, ο Μέντες Ντε Βίγκο, ο Γκίντο Βεστερβέλε κ.ά. Η μνήμη του Δημήτρη Τσάτσου, κατέληξε, είναι ζωντανή μέσα από το έργο του, τους θεσμούς που δημιούργησε, τους μαθητές και τη δράση του· είναι μια μνήμη γλυκιά και βαριά ταυτόχρονα.
Η αίθουσα της Γερουσίας ήταν κατάμεστη. Ανάμεσα στους παρευρισκόμενους, ο πρώην πρόεδρος τη Βουλής Νίκος Βούτσης, ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ-Κινήματος Αλλαγής Νίκος Ανδρουλάκης, ο πρόεδρος της Κοινοβουλευτικής Ομάδας της Νέας Αριστεράς Αλέξης Χαρίτσης, οι βουλευτές Μιλένα Αποστολάκη, Παναγιώτης Δουδωνής, Ρένα Δούρου, Μιχάλης Κατρίνης, Δημήτρης Μάντζος (κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του ΠΑΣΟΚ-Κινήματος Αλλαγής), Παύλος Χρηστίδης. Οι πρώην υπουργοί Γιώργος Βερνίκος, Τάσος Γιαννίτσης, Γιώργος Κατρούγκαλος, Πάρης Κουκουλόπουλος, Νίκος Φίλης, η πρώην ευρωβουλευτής Άννα Καραμάνου. Επίσης, ο πρώην πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας Κωνσταντίνος Μενουδάκος και πλήθος καθηγητές Πανεπιστημίου· ανάμεσά τους, ο πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου της Βουλής Κώστας Μαυριάς, ο πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής Κώστας Υφαντής, τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής του Ιδρύματος Γιώργος Καραβοκύρης και Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, ο Γιώργος Σωτηρέλης, η Φωτεινή Τσαλίκογλου. Από την οικογένεια, η κόρη του Δημήτρη Τσάτσου, Άννα Παπαδημητρίου-Τσάτσου και ο εγγονός του, Αλέξανδρος Παπαδημητρίου.
