Στον Γιάννη Βλαχογιάννη (1867-1945), την εμβληματική αυτή μορφή της ελληνικής λογιοσύνης κατά τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, ήταν αφιερωμένη η εκδήλωση του Ιδρύματος της Βουλής, που πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά την Πέμπτη 11 Νοεμβρίου 2021. Οι ομιλητές μίλησαν από την αίθουσα της Γερουσίας στη Βουλή.
Ξεκινώντας, ο συντονιστής Σταύρος Ζουμπουλάκης (συγγραφέας, μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής) ανέφερε ότι η εκδήλωση εντάσσεται στη σειρά του Ιδρύματος «Πρόσωπα άξια τιμής» και, ταυτόχρονα, στις δραστηριότητές του για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Σκεφτήκαμε, είπε, ότι ο Βλαχογιάννης, η κορυφαία αυτή μορφή της νεοελληνικής λογιοσύνης, το όνομα του οποίου είναι ταυτισμένο με τη συλλογή, την έρευνα και την έκδοση αρχειακού υλικού για το 1821, δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από το επετειακό έτος.
Ο Νίκος Καραπιδάκης (καθηγητής του Ιονίου Πανεπιστημίου, τέως πρόεδρος της Εφορείας των Γενικών Αρχείων του Κράτους) σκιαγράφησε την πολυσχιδή δράση και προσωπικότητα του Βλαχογιάννη ως λόγιου, λογοτέχνη και αρχειονόμου. Πρόκειται για τρεις ιδιότητες, επισήμανε, που συνυπάρχουν στο ίδιο πρόσωπο και αλληλοσυμπληρώνονται. Ξεκινώντας από τα βιογραφικά του στοιχεία, αναφέρθηκε στο ιλιγγιώδες, όπως το χαρακτήρισε, έργο του, που απαρτίζεται από 568 τίτλους (ποιήματα, διηγήματα, άρθρα γλωσσικά, λαογραφικά και ιστορικά, επιστολές, εκδόσεις αρχείων κ.ά.). Τόνισε ακόμα τη μεγάλη συμβολή του όχι μόνο στην ίδρυση αλλά και στη λειτουργία και την ανάπτυξη των Γενικών Αρχείων του Κράτους (ΓΑΚ). Αναφέρθηκε στη σημασία που απέδιδε ο Βλαχογιάννης στις πηγές, την έκδοση των οποίων θεωρούσε προϋπόθεση για τη συγγραφή της ιστορίας, ενώ επισήμανε πως τόσο στο ιστοριογραφικό όσο και στο λογοτεχνικό του έργο υπάρχει ένα κοινό υπόστρωμα: η συλλογική μνήμη, η κοινή ιστορία, μέσα από τις οποίες αναδεικνύεται ο λαός ως συλλογικό υποκείμενο χωρίς ταξικές διακρίσεις.
Ο Παντελής Μπουκάλας (συγγραφέας - δημοσιογράφος, μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής) ξεκίνησε επαναλαμβάνοντας τη φράση του προηγούμενου ομιλητή, ότι αισθάνεται «άοπλος» μπροστά στις χιλιάδες σελίδες του έργου του Βλαχογιάννη. Μίλησε για τους δύο άξονες που διατρέχουν το έργο του, τη γνώση και τη συγκίνηση, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο προσπαθεί να τους συνενώσει, υποδεικνύοντάς μας ότι ο ασφαλέστερος δρόμος για την κατάκτηση του 1821 είναι η συγκινημένη γνώση και η γνωστική συγκίνηση. Ο Βλαχογιάννης, είπε, μέσα από τα βιώματά του ζούσε το 1821, που συνιστά τον «γενέθλιο τόπο» ο οποίος τον προσδιόρισε· μέσα στις σελίδες του «Γιάννη Επαχτίτη» προβάλλουν οι «άγιες σκιές» (των προγόνων του, των Σουλιωτών, των Μεσολογγιτών, των καπετάνιων της προεπαναστατικής εποχής, των οπλαρχηγών του 1821), που παραμένουν άγιες, ακόμα κι αν δείλιασαν ή προσκύνησαν. Αναφέρθηκε επίσης στη συνύπαρξη του Βλαχογιάννη, στην Εφημερίδα του Δημητρίου Κορομηλά, με τον Ιωάννη Κονδυλάκη, τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και τον Κωστή Παλαμά, καθώς και στις εγκωμιαστικές κρίσεις του τελευταίου για τα διηγήματα του «Επαχτίτη» (χωρίς να γνωρίζει, μάλιστα, ότι ήταν ο διπλανός του στο γραφείο).
Ο Αλέξης Πολίτης (ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης) μίλησε για το εθνικό «εμείς» του Βλαχογιάννη και της εποχής του, αναφερόμενος ιδιαίτερα στην περίπτωση των Σουλιωτών. Τόνισε ότι ο περίφημος ορισμός του Ερνέστου Ρενάν («το έθνος είναι ένα διαρκές δημοψήφισμα») δεν συναντάει αποδοχή στην ελληνική κοινωνία του 19ου αιώνα, ενώ σημείωσε ότι η εθνική συνείδηση για τον 19ο και μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα ανάγεται στην κλασική αρχαιότητα. Στη συνέχεια, και ενώ αναφέρθηκε στον «ωκεάνιο όγκο» των πηγών που αποδελτίωσε ο Βλαχογιάννης, επικεντρώθηκε στα διηγήματά του, και ιδίως στην ενότητα «Σούλι» της συλλογής Μεγάλα χρόνια (1913, επανέκδοση εμπλουτισμένη 1930). Ο ομιλητής, με συγκεκριμένα παραδείγματα, ανέδειξε ζητήματα όπως η γλώσσα (τα αρβανίτικα των Σουλιωτών, η ελληνική γλώσσα ως γλώσσα ελευθερίας), οι «ελληνοαρβανίτες» Σουλιώτες, η σουλιώτικη παλικαριά, η προσδοκία της εθνικής αναγέννησης, που ξεπροβάλλουν μέσα από τα διηγήματα. Και επισήμανε ότι στο πεδίο αυτό, της εθνικής συνείδησης, ο Βλαχογιάννης ψυχανεμιζόταν ερωτήματα μπροστά από την εποχή του.
