Εκδήλωση με αφορμή την έκδοση των Απομνημονευμάτων του Καλλίνικου Κριτοβουλίδη
Πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 21 Μαΐου 2021 η διαδικτυακή εκδήλωση «Το κρητικό 21» που διοργάνωσε το Ίδρυμα της Βουλής στο πλαίσιο του Κύκλου Δράσεων «1821-2021: 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Ιστορία - Αρχεία - Μνήμη», με αφορμή την έκδοση Απομνημονεύματα του περί αυτονομίας της Ελλάδος πολέμου των Κρητών του Κ. Κριτοβουλίδη (επιστημονική επιμέλεια: Ελευθερία Ζέη, τέταρτος τόμος της σειράς «Κείμενα Μνήμης»).
Ανοίγοντας τον κύκλο των εισηγήσεων, ο Ηλίας Κολοβός, Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, επισήμανε ότι το κρητικό 21 είναι η λιγότερη γνωστή από τις κρητικές επαναστάσεις, καθώς δεν μπόρεσε να εξαπλωθεί πέρα από τα ορεινά Σφακιά και την περιφέρεια Χανίων, να συγκροτήσει τακτικό στρατό και υπερτοπικούς θεσμούς. Συνοψίζοντας τους λόγους της αποτυχίας της επανάστασης να αντιμετωπίσει τις διαδοχικές επεμβάσεις των Αιγυπτίων, αναφέρθηκε στη γεωγραφική απομόνωση της Κρήτης από το επαναστατικό κέντρο στην Πελοπόννησο και το Αρχιπέλαγος, στις αδυναμίες των διοικήσεων του Μιχαήλ Κομνηνού Αφεντούλιεφ και του Εμμανουήλ Τομπάζη να διαχειριστούν τις εσωτερικές διενέξεις, στον ρόλο των Σφακιανών οπλαρχηγών, αλλά και στην ύπαρξη ισχυρών πληθυσμιακά ελληνόφωνων μουσουλμανικών κοινοτήτων τις οποίες δεν κατάφεραν να προσεταιρισθούν οι επαναστάτες. Αναφερόμενος στη δεύτερη φάση της επανάστασης (περίοδος της Γραμβούσας, 1825-1830) και στην αποτυχία των εκστρατειών στην Ανατολική Κρήτη και στα Σφακιά, σημείωσε ότι, παρά την κατάληψη του φρουρίου της Κισάμου το 1828, οι επιχειρήσεις περιορίστηκαν στο δυτικό άκρο του νησιού, με κύρια εστία την οχυρωμένη νησίδα της Γραμβούσας, που εξελίχθηκε σε κέντρο πειρατικής δράσης, οδηγώντας στην επέμβαση των μεγάλων δυνάμεων. Η αδυναμία του Κρητικού Συμβουλίου να επιβληθεί ως παγκρήτια αρχή θα έχει ως συνέπεια τη διάλυσή του μετά την υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου το 1830, οπότε η Κρήτη περιέρχεται στην αιγυπτιακή διοίκηση.
Στη συνέχεια, τον λόγο πήρε ο Μανόλης Δρακάκης, Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας, του Ιονίου Πανεπιστημίου, ο οποίος επικεντρώθηκε στις αρχειακές διαθεσιμότητες, στο «χαρτώο υπόστρωμα» καταγραφής της κρητικής ιστορίας: στις συλλογές εγγράφων αγωνιστών και των κληρονόμων τους στα βασικά αρχειακά αποθετήρια, την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία, την Εθνική Βιβλιοθήκη, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, τη Βιβλιοθήκη της Βουλής, αλλά και σε ιδιωτικούς φορείς όπως το Ίδρυμα Γιάννη Κουτσοχέρα & Λένας Στρέφη-Κουτσοχέρα. Μιλώντας για τα «πάθη των τεκμηρίων», αναφέρθηκε στο πολύτιμο υλικό που είτε χάθηκε είτε παραμένει αδημοσίευτο, αλλά και στα «λανθάνοντα αρχεία» που κρατούν τις σιωπές τους. Ιδιαίτερη μνεία έκανε στα έγγραφα του Ζαχαρία Πρακτικίδη, του Κυριακού Κριτοβουλίδη, και του Φραγκίσκου Λιμπρίτη, καθώς και στη συμβολή στις κρητολογικές σπουδές του καθηγητή Νικόλαου Τωμαδάκη, ο οποίος, σε συνεργασία με την Ανθούλα Παπαδάκη, δημοσίευσε το 1974 τα Κρητικά ιστορικά έγγραφα, 1821-1830 (Α΄ τόμος). Τονίζοντας το γεγονός ότι επαναστατικοί θεσμοί, όπως η Προσωρινή Διοίκηση Κρήτης, η Καγκελαρία Σφακίων, οι διοικήσεις του Μιχαήλ Κομνηνού Αφεντούλιεφ και του Εμμανουήλ Τομπάζη, οι Αρχές της Γραμβούσας και το Κρητικό Συμβούλιο, αλλά και οι Παραστάτες - πληρεξούσιοι της Κρήτης στις Εθνικές Συνελεύσεις, τηρούσαν αρχεία, επισήμανε ότι στόχος παραμένει η ολοκλήρωση ενός Εθνικού Ευρετηρίου Αρχείων.
Ξεκινώντας την ομιλία της, η επιστημονική επιμελήτρια του τόμου των Απομνημονευμάτων του Κριτοβουλίδη Ελευθερία Ζέη, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, σημείωσε τη σιωπή της μεταπολεμικής ακαδημαϊκής ιστοριογραφίας απέναντι στην κρητική επανάσταση του 1821 σε σύγκριση με αυτή του 1866, την οποία προέκρινε ως κεντρική στη μακρά διαδικασία εθνοποίησης και ένωσης της Κρήτης με το ελλαδικό κέντρο. Αυτός είναι και ο λόγος που οι πλούσιες αρχειακές και αφηγηματικές πηγές για το κρητικό 1821 παραμένουν σε μεγάλο βαθμό αδημοσίευτες, ενώ οι δημοσιευμένες, στις οποίες συγκαταλέγονται τα Απομνημονεύματα του Κριτοβουλίδη, αναγνώστηκαν ως τεκμήρια μιας στρατιωτικής και πολιτικής ιστορίας του κρητικού αλυτρωτισμού, ως σταθμοί ενός «επαναστατικού συνεχούς» που εκτείνεται από τη Βενετοκρατία έως το 1913. Η επανέκδοση των Απομνημονευμάτων του Κριτοβουλίδη ανέδειξε την ανάγκη να μετατραπεί ένα δυσεύρετο ή δύσχρηστο κείμενο σε εργαλείο μιας σύγχρονης Ιστορίας της Επανάστασης, αλλά και να ξεπεραστούν οι εγκατεστημένες ιστοριογραφικές αδράνειες. Διαβάζοντας τα κείμενα του κρητικού 21 «κάτω από τις γραμμές», ανακαλύπτουμε ότι η αφήγηση οργανώνεται γύρω από διαφορετικούς κώδικες αποτύπωσης και κατανόησης, που προορίζονται για διαφορετικά συγχρόνως αναγνωστικά κοινά. Έτσι, τα Απομνημονεύματα του Κριτοβουλίδη απευθύνονται σε ένα ελλαδικό κοινό με στόχο την αποκατάσταση της «αληθούς ιστορίας» στη συλλογική μνήμη, γι’ αυτό και αντιπαραθέτουν μια δική τους εκδοχή απέναντι στις επίσημες Ιστορίες της Επανάστασης, κυρίως σε αυτή του Σπυρίδωνα Τρικούπη. Ταυτόχρονα όμως απευθύνονται και σε ένα ευρωπαϊκό κοινό, ευαίσθητο απέναντι στο Ανατολικό Ζήτημα, όπως μαρτυρεί η αγγλική μετάφραση των πρώτων κεφαλαίων τους στα αγγλικά, στο Λονδίνο το 1864, με αφιέρωση στον Gladstone. Μέσα από την ερμηνευτική προσέγγιση του απομνημονεύματος του Κριτοβουλίδη μπορούν επίσης να αναγνωσθούν οι κώδικες μιας ιδιότυπης κρητικής κοινωνίας, οι εσωτερικές συμμαχίες και αντιπαλότητες που τη διατρέχουν, η κεντρική σημασία που διαδραματίζουν οι δομές συγγένειας, η σχέση του ορεινού με τον πεδινό χώρο, του οίκου με την εδαφοκυριαρχία και την πολεμική επικράτεια, τέλος οι πελατειακές σχέσεις και τα δίκτυα που σε αρκετές περιπτώσεις υπερβαίνουν τη θρησκευτική ένταξη.
Την εκδήλωση συντόνισε η Νίκη Μαρωνίτη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, ενώ στην εισαγωγική του ομιλία, ο Γενικός Γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ, εξήρε τη συμβολή στην έκδοση των «Κειμένων Μνήμης» της Νίκης Μαρωνίτη, τέως Γενικής Γραμματέα του Ιδρύματος της Βουλής, του Παντελή Μπουκάλα, διευθυντή της σειράς, των επιστημονικών επιμελητών καθώς και των άλλων συντελεστών του εκδοτικού αυτού προγράμματος.
