«Εξωτερική πολιτική, 1974-1992»: το δεύτερο εργαστήριο του Ιδρύματος της Βουλής για την Τρίτη Δημοκρατία
Tο εργαστήριο με τίτλο «Εξωτερική πολιτική, 1974-1992» πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 24 Σεπτεμβρίου 2025 στην αίθουσα εκδηλώσεων της Βουλής, Αμαλίας 22-24. Το εργαστήριο εντάσσεται στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Τρίτη Δημοκρατία: τα πρώτα χρόνια, 1974-1992» του Ιδρύματος της Βουλής. Είχε προηγηθεί το πρώτο εργαστήριο με τίτλο «Κοινωνία πολιτών στη Γ΄ Δημοκρατία» την Πέμπτη 26 Ιουνίου, ενώ θα ακολουθήσουν δύο ακόμα, με θέμα τα κόμματα και τις εκλογές (το τρίτο) και την εξωτερική πολιτική (το τέταρτο).
Ο γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής, καθηγητής Ευάνθης Χατζηβασιλείου, αφού ευχαρίστησε τους ομιλητές και το κοινό που είχε κατακλύσει τον χώρο, αναφέρθηκε σε δύο σημαντικά γνωρίσματα του εργαστηρίου. Αφενός τη συστηματική ερευνητική δουλειά και την αξιοποίηση αρχείων, ελληνικών και ξένων, και αφετέρου το witness seminar, ένα μεθοδολογικό εργαλείο με σημαντική διάδοση στο εξωτερικό, αλλά άγνωστο στην Ελλάδα, με το οποία δρώντα πρόσωπα καταθέτουν τη μαρτυρία τους.
Στο πρώτο μέρος του εργαστηρίου, η Ειρήνη Καραμούζη (αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Sheffield) προέβη σε μια ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με τις ελληνοαμερικανικές σχέσεις το διάστημα 1974-1990. Μίλησε για τις μελέτες των πρώτων χρόνων της μεταπολίτευσης οι οποίες δίνουν έμφαση στον παράγοντα της εξάρτησης της Ελλάδας και στον αντιαμερικανισμό μέσα στο φορτισμένο πολιτικό κλίμα της εποχής και, εν συνεχεία, για τα νέα ερευνητικά ενδιαφέροντα που αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980. Το 1981 μπορεί να θεωρηθεί τομή, ωστόσο διακρίνουμε συνέχειες στην ιστοριογραφική παραγωγή, η οποία, αξιοποιώντας ένα ευρύτερο αρχειακό υλικό, σταδιακά ωριμάζει, όπως είπε.
Ο Διονύσης Χουρχούλης (επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου) συνέχισε με μια επισκόπηση των αρχειακών πηγών που διατίθενται για το θέμα. Ανάμεσά τους, ξεχωρίζουν, στην Ελλάδα, το αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών και τα αρχεία ιδρυμάτων προσώπων με κομβικό ρόλο (όπως ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ή ο Ανδρέας Παπανδρέου). Από τα διεθνή αρχεία μνημόνευσε τα National Archives στο Λονδίνο, μια σειρά αμερικανικών πηγών (NARA, CIA, προεδρικές βιβλιοθήκες), σημαντικό μέρος των οποίων είναι ψηφιοποιημένο, αλλά και κρατικά αρχεία στη Γαλλία, τη Δυτική Γερμανία, την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ, που μπορούν να εμπλουτίσουν ουσιαστικά την εικόνα.
Ο Αντώνης Κλάψης (αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής), μιλώντας για τη θεσμική ιστορία του Υπουργείου Εξωτερικών μετά το 1974, διέκρινε τρεις περιόδους. Η αποκατάσταση της θεσμικής λειτουργίας και ο θεσμικός εκσυγχρονισμός με τη δημιουργία νέου Οργανισμού (1976) υπήρξαν βασικές μέριμνες της πρώτης περιόδου (1974-1981). Η δεύτερη περίοδος (1981-1989) είναι μια εποχή που τη διακρίνει η αλλαγή της ρητορείας και οι εσωτερικές εντάσεις, όχι όμως και ο συνολικός αναπροσανατολισμός της εξωτερικής πολιτικής. Κατά την τρίτη περίοδο (1990-1993), τέλος, ενισχύεται ο φιλοδυτικός προσανατολισμός της χώρας, σε ένα ταραχώδες διεθνές περιβάλλον με ριζικές αλλαγές στην ισορροπία δυνάμεων.
Ο Λυκούργος Κουρκουβέλας (επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Διαχείρισης Λιμένων και Ναυτιλίας του Πανεπιστημίου Αθηνών) μίλησε για το Κυπριακό ως βασικό ζήτημα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής την περίοδο 1974-1992. Αναφέρθηκε στη χρήση της ισχύος και του δικαίου ως εργαλείων στην πολιτική των κυβερνήσεων Κωνσταντίνου Καραμανλή, Ανδρέα Παπανδρέου και Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Ανέδειξε τον ρεαλισμό και τη σταθερή κοσμοθεωρητική τοποθέτηση στη Δύση του Κωνσταντίνου Καραμανλή, τον επηρεασμένο από τις θεωρίες της εξάρτησης ιδεολογικό λόγο του Ανδρέα Παπανδρέου, την έμφαση στη σημασία των διεθνών θεσμών που έδινε ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης.
Ο Γιάννης Χάλκος (διδάκτωρ Ιστορίας του European University Institute, υπεύθυνος του Ιστορικού Αρχείου στο Ίδρυμα «Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής») μίλησε για την ελληνική διπλωματία στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Καθώς η πτώση του Τείχους το 1989 σηματοδοτεί μια νέα εποχή, ο τουρκικός αναθεωρητισμός και το Κυπριακό παραμένουν σταθερά ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής, ενώ η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και οι ριζικές αλλαγές στα Βαλκάνια οδηγούν σε νέες προτεραιότητες, όπως το Μακεδονικό. Η προσαρμογή στις καινούργιες πραγματικότητες είναι δύσκολη και εν πολλοίς ατελής, κατέληξε, καθώς παραδοσιακά εργαλεία αποδεικνύονται ανεπαρκή, ενώ η εμπλοκή εσωτερικών παραγόντων στην εξωτερική πολιτική οδηγεί συχνά σε αδιέξοδα.
Ακολούθησε ο σχολιασμός των εισηγήσεων από τον Σωτήρη Ριζά και τον Κωνσταντίνο Αρβανιτόπουλο.
Ο Σωτήρης Ριζάς (διευθυντής ερευνών στο Κέντρο Ερεύνης Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών) επισήμανε ότι τα αρχεία της Γαλλίας και της Δυτικής Γερμανίας μπορούν να φωτίσουν σημαντικές όψεις, εμπλουτίζοντας την εικόνα. Επισήμανε πως τη δεκαετία του 1980, εκτός από την εσωτερική και τη διεθνή πολιτική, εμφανίζεται και ένα τρίτο πεδίο: η ευρωπαϊκή πολιτική. Τέλος, χαρακτήρισε αριστοτελική την πολιτική σύλληψη του Κωνσταντίνου Καραμανλή που έδινε έμφαση στα σκληρά γεγονότα που διαμορφώνουν τις διεθνείς σχέσεις, ενώ τα σχήματα των θεωρητικών προσεγγίσεων κατείχαν σημαντικό ρόλο στην οπτική του Ανδρέα Παπανδρέου.
Ο Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος (καθηγητής στο Τμήμα Διεθνών, Ευρωπαϊκών και Περιφερειακών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου, γενικός διευθυντής του Ιδρύματος «Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής») αναφέρθηκε στην αλματώδη πρόοδο που σημειώνεται τα τελευταία χρόνια στους όρους πρόσβασης στα αρχεία, με συνέπεια τον πολλαπλασιασμό των αρχειακών διαθεσιμοτήτων, κάτι που επιδρά ευεργετικά την έρευνα. Αναφέρθηκε στα αμερικανικά κυρίως αρχεία και επισήμανε στη δράση της ομογένειας, ιδίως στις ΗΠΑ, ως σημαντικού παράγοντα που επηρεάζει την ελληνική εξωτερική πολιτική, συνεπικουρώντας τις εθνικές επιδιώξεις.
Το δεύτερο μέρος του εργαστηρίου είχε μορφή witness seminar (σεμινάριο μαρτύρων, σεμινάριο καταγραφής μαρτυριών). Το witness seminar, γνωστό και δοκιμασμένο στο εξωτερικό, ιδίως στον αγγλοσαξονικό χώρο, αποτελεί μια σημαντική μέθοδο συλλογής ιστορικού υλικού, καθώς άτομα με άμεση γνώση, εμπειρία ή συμμετοχή σε ένα γεγονός ή τομέα συζητάνε, δημόσια κατά κανόνα, με την παρουσία ενός συντονιστή. Στο witness seminar της Τετάρτης, με τίτλο «Η ελληνική διπλωματία με τα μάτια των δρώντων», συντονίστρια ήταν η Ειρήνη Καραμούζη και μετείχαν οι πρέσβεις επί τιμή Ιωάννης-Αλέξιος Ζέπος, Δημήτρης Καραϊτίδης, Δημήτριος Νεζερίτης, Γεώργιος Σαββαΐδης.
H συντονίστρια Ειρήνη Καραμούζη, αφού παρουσίασε τους τέσσερις συμμετέχοντες, τονίζοντας την πλούσια εμπειρία τους και την εξέχουσα παρουσία τους που σφράγισε την ελληνική διπλωματία στα χρόνια μετά το 1974, εξήγησε την αξία του witness seminar ως πεδίου κατάθεσης μαρτυριών αλλά και αναστοχασμού, τόσο για τους δρώντες όσο και για τους μελετητές.
Το ΥΠΕΞ ως θεσμός και η λειτουργία του σε σχέση με τις πρεσβείες, τα πρόσωπα που στάθηκαν καθοριστικά στην καριέρα των τεσσάρων ομιλητών, η σημασία της τομής του 1974, ο ρόλος της διασποράς, η επιδραστικότητα της Ελλάδας σε διεθνείς οργανισμούς υπήρξαν μερικά από τα θέματα που κυριάρχησαν. Από τα πολλά και αξιόλογα που ειπώθηκαν, ενδεικτικά αναφέρουμε: Τη σημασία που έχει η ύπαρξη συγκροτημένης ενημέρωσης από το κέντρο αλλά και η αυτενέργεια, καθώς η ομοφωνία σε διεθνείς οργανισμούς χτίζεται βήμα βήμα (Γ. Σαββαΐδης). Την τομή του 1974, καθώς η Ελλάδα έκτοτε μπήκε σε τροχιά ευρωπαϊκή και εκσυγχρονιστική, εξασφαλίζοντας την ένταξή της στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες πριν τα κράτη της Ιβηρικής (Ι.-Α. Ζέππος). Τη διεξαγωγή εξωτερικής πολιτικής με κριτήρια εσωτερικά, κάτι που αποτελεί πάγια αδυναμία της χώρας μας, οδηγώντας στην εσφαλμένη αντίληψη ότι θαρραλέα και αποτελεσματική πολιτική είναι η θορυβώδης (Δ. Καραϊτίδης). Τη σημασία, κατά τη συμμετοχή μας στους διεθνείς οργανισμούς, της δημιουργίας συμμαχιών και της συστηματικής παρέμβασης σε ζητήματα όχι μόνο εθνικά αλλά και ευρύτερα (Δ. Νεζερίτης). Δύο πρόσωπα που αναφέρθηκαν πολλές φορές, στις παρεμβάσεις και τη συζήτηση, ήταν ο Θόδωρος Πάγκαλος και ο Βύρων Θεοδωρόπουλος.
Οι τοποθετήσεις και η συζήτηση μεταξύ των πρέσβεων ήταν εξαιρετικά πλούσιες σε πληροφορίες και σκέψεις, φωτίζοντας εκ των ένδον διαστάσεις της λειτουργίας του Υπουργείου Εξωτερικών, του ρόλου της προσωπικότητας και των διεθνών συμμαχιών στα χρόνια της Τρίτης Δημοκρατίας.
