Μετακινήσεις πληθυσμών, 1900-1951: ο κόσμος και η Θράκη
Από τον 19ο αιώνα, το Δεδέαγατς, όπως ονομαζόταν τότε η Αλεξανδρούπολη, υπήρξε σημείο συνάντησης. Η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής συγκέντρωσε, εκτός από τους γηγενείς, Έλληνες, Αρμένιους, Τούρκους, Εβραίους, Ευρωπαίους και Βούλγαρους, τεχνίτες και εμπόρους, και γρήγορα ο οικισμός, χάρη στον σταθμό του τρένου και το λιμάνι, εξελίχθηκε σε σημαντικό εμπορικό κέντρο και διαμετακομιστικό κόμβο. Στον 20ό αιώνα η πόλη, ακολουθώντας τις τύχες της ευρύτερης περιοχής, πέρασε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στη Βουλγαρία και στη συνέχεια στην Ελλάδα, ενώ μετά το 1922 υποδέχθηκε μεγάλους αριθμούς προσφύγων, κυρίως από τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη και την Ανατολική Ρωμυλία.
Η Αλεξανδρούπολη στις 20, 21 και 22 Οκτωβρίου 2023 υπήρξε ο τόπος μιας πολλαπλής συνάντησης, που περιλάμβανε ένα διήμερο επιστημονικό συνέδριο με θέμα τις μετακινήσεις των πληθυσμών, τα εγκαίνια μιας έκθεσης για τη μουσική των προσφύγων και άλλες εκδηλώσεις. Η συνάντηση υπήρξε πολυεπίπεδη. Καταρχάς, στη διοργάνωση, όπου συνεργάστηκαν πέντε φορείς: το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, ο Δήμος Αλεξανδρούπολης, το Εθνολογικό Μουσείο Θράκης, το Ινστιτούτο π2 Πρόοδος στην Πράξη και το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης. Επίσης, στις εργασίες του συνεδρίου, όπου ομιλητές από την Ελλάδα (την Αθήνα, την Αλεξανδρούπολη και άλλες πόλεις) και το εξωτερικό (Γαλλία, Γερμανία, Τουρκία), κατέθεσαν τις συνεισφορές τους σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων που κάλυπτε το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, και αναφερόταν στην Ελλάδα, και κυρίως τη Θράκη, αλλά και στη Γερμανία, την Ινδία, την Παλαιστίνη. Το συνέδριο πλαισιώθηκε με μια σειρά άλλες εκδηλώσεις, όπως τα εγκαίνια της έκθεσης «“Σήκω ψυχή μου”!… Εικόνες και μουσικές των προσφύγων του ’22» στο Ιστορικό Μουσείο της Αλεξανδρούπολης, την ξενάγηση σε αυτό καθώς και στο Εθνολογικό Μουσείο Θράκης, και, τέλος, με μέριμνα του Εθνολογικού Μουσείου Θράκης και του Ινστιτούτου π2, την προβολή του ιστορικού ντοκιμαντέρ «Από τις δύο πλευρές του Αιγαίου. Διωγμός και Ανταλλαγή πληθυσμών, Τουρκία-Ελλάδα, 1922-1924» της Μαρίας Ηλιού.
Οι εργασίες του συνεδρίου, που είχε τίτλο «Μετακινήσεις πληθυσμών, 1900-1951: ο κόσμος και η Θράκη», πραγματοποιήθηκαν ταυτόχρονα στα ελληνικά και τα αγγλικά. Την πρώτη ημέρα (εισηγήσεις: Βασίλειος Γραμματίκας, Michel Foucher, Andreas Kossert, Μανόλης Κούμας Ιωάννης Μουρέλος, Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης, Άγγελος Συρίγος, Ευάνθης Χατζηβασιλείου· πρόεδροι: Αγγελική Γιαννακίδου, Ματρώνη Δικαιάκου, Παναγιώτης Καλαντζής), γενικός άξονας ήταν οι θεωρητικές και θεσμικές προϋποθέσεις των μετακινήσεων πληθυσμού. Συζητήθηκαν μεταξύ άλλων, η επαναχάραξη των συνόρων μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο μακρός δρόμος προς τη Συνθήκη της Γενεύης και η σημασία της, οι διεθνείς συνθήκες που προβλέπουν εθελοντικές μετακινήσεις, η Ανταλλαγή του 1923 (η μοναδική υποχρεωτική διεθνώς σε θεσμικό επίπεδο), οι εξαναγκαστικές μετακινήσεις λόγω των πολιτικών καταστάσεων. Επίσης, αναδείχθηκαν συγκεκριμένες περιπτώσεις, όπως η μετακίνηση Γερμανών από τα ανατολικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι πληθυσμιακές μεταβολές και ανακατατάξεις στην Ινδία μετά το τέλος της βρετανικής κυριαρχίας, στα τέλη της δεκαετίας του 1940, όπως και στην Παλαιστίνη την ίδια περίοδο.
Τη δεύτερη μέρα (εισηγήσεις: Αλέξης Αλεξανδρής, Ελπίδα Βόγλη, Δημήτριος Κιηγμάς, Αντώνης Κλάψης, Παρασκευάς Κονόρτας, Γεωργία Μπακάλη, Σπύρος Πλουμίδης, Βάσω Τσακόγλου, Τάσος Χατζηαναστασίου· πρόεδροι Ιωάννα Γουλάπτση, Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης, Άγγελος Συρίγος) στο επίκεντρο βρέθηκε η Θράκη και οι πληθυσμιακές της ομάδες σε όλη τη διάρκεια του πρώτου μισού του 20ύ αιώνα, οι αλλαγές συνόρων και η ελληνοτουρκική Ανταλλαγή πληθυσμών του 1923. Ανάμεσα σε άλλα, συζητήθηκαν θέματα όπως οι απογραφές πληθυσμών και οι εθνοτικές ομάδες της περιοχής στις αρχές του 20ού αιώνα, οι διωγμοί και μετακινήσεις πριν και μετά το 1922, οι αλυτρωτικές πολιτικές και η βουλγαρική κατοχή (τη δεκαετία του 1910 και του 1940). Επίσης, με επίκεντρο το 1922, αναπτύχθηκαν ζητήματα εποικιστικής πολιτικής του ελληνικού κράτους, καθώς και πολιτισμικής ώσμωσης και μεταφοράς.
Η Θράκη και η ελληνοτουρκική Ανταλλαγή του 1923 κατείχαν κεντρική θέση στο συνέδριο, καθώς απασχόλησαν, είτε ως κεντρικό είτε ως επιμέρους θέμα, τις περισσότερες εισηγήσεις. Η Ανταλλαγή, πέραν της βαρύτητας που έχει στην ελληνική κοινωνία, λόγω του μεγέθους της, του τραύματος που προξένησε αλλά και των μετασχηματισμών που πυροδότησε, έχει μια σημαντική ιδιαιτερότητα: είναι η μόνη διεθνής Συνθήκη που προβλέπει αναγκαστική, και όχι εθελοντική, ανταλλαγή πληθυσμών. Η Θράκη όπως και ευρύτερα η Βόρεια Ελλάδα, λόγω της δημογραφικής τους σύνθεσης αλλά της γεωγραφικής τους θέσης, συνιστούν κρίσιμο πεδίο όπου μπορούμε να μελετήσουμε την Ανταλλαγή, εντάσσοντάς τη στο γενικότερο πλαίσιο των μετακινήσεων πληθυσμών και των επιπτώσεών τους.
Ωστόσο, δεν ήταν μόνον ένα συνέδριο για τη Θράκη και την Ανταλλαγή. Όχι μόνο επειδή υπήρχαν εισηγήσεις με άλλα θέματα (την Ινδία και το Πακιστάν, την Παλαιστίνη και το Ισραήλ, τη Γερμανία, τη συνθήκη της Γενεύης, μεθοδολογικούς και θεωρητικούς προβληματισμούς), αλλά επειδή τις προσεγγίσεις τις διαπερνούσε μια διεθνική και συγκριτική ματιά. Οι μετακινήσεις πληθυσμών, η μετανάστευση και τα προσφυγικά ρεύματα συνιστούν, όπως επισημάνθηκε, οικουμενικό γεγονός, που εντείνεται μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση. Ωστόσο, η μελέτη των διαφορετικών περιπτώσεων μετακίνησης (άμεσες, μακροχρόνιες, θεσμικές, εξαναγκαστικές, οφειλόμενες σε πολιτικές αποφάσεις και μεταβολές ή σε πολεμικά και οικονομικά γεγονότα) δεν πρέπει να οδηγεί σε ανιστορικές γενικεύσεις, αλλά στη διεύρυνση της οπτικής: μέσα από τη συγκριτική μελέτη –και αυτό υπήρξε κοινό σημείο των εισηγήσεων–, τον εντοπισμό ομοιοτήτων και διαφορών, μπορούμε να κατανοήσουμε πληρέστερα κάθε περίπτωση στη γεωπολιτική, κοινωνική και ιστορική της ιδιαιτερότητα.
Η έκθεση του Ιδρύματος της Βουλής «“Σήκω ψυχή μου”!… Εικόνες και μουσικές των προσφύγων του ’22», τα εγκαίνια της οποίας έγιναν στις 21 Οκτωβρίου στο Ιστορικό Μουσείο Αλεξανδρούπολης, συνδέεται οργανικά με το συνέδριο και τον προβληματισμό του. Όπως τόνισε στα εγκαίνια ο γενικός γραμματέας του Ιδρύματος, καθηγητής Ευάνθης Χατζηβασιλείου, η συγκεκριμένη επιλογή έγινε γιατί μέσα από τη μελέτη της μουσικής και των τραγουδιών των προσφύγων, που ενσωματώνουν εμπειρίες, σύμβολα και στάσεις, μπορούμε να κατανοήσουμε πώς ένα ολόκληρο έθνος αντιμετώπισε την Καταστροφή. Σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές που είχε δώσει ο πρόεδρος της επιστημονικής επιτροπής της έκθεσης, Διονύσης Σαββόπουλος, τα εκθέματα αποτυπώνουν το τραύμα, τον πόνο και τον θρήνο για τις χαμένες πατρίδες, αλλά και την ισχυρή θέληση για ζωή και δημιουργία που κόμισε η έλευση των προσφύγων στον ελλαδικό χώρο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η έκθεση έχει ήδη φιλοξενηθεί στην Αθήνα, το Αγρίνιο, τον Βόλο, τη Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα, τη Δράμα, την Καβάλα και τη Λευκωσία. Όπως ανέφεραν οι επιμελητές της, Άννα Ενεπεκίδου και Χρήστος Χρηστίδης, δεν πρόκειται για απλή μεταφορά, αλλά στην Αλεξανδρούπολη, όπως και στις άλλες πόλεις, αξιοποιήθηκαν οι δυνατότητες του συγκεκριμένου εκθεσιακού χώρου, ενώ η έκθεση εμπλουτίστηκε με αντικείμενα της περιοχής.
