«Στην ίδια πόλη…» 2η συνάντηση στην έκθεση
«Φτώχεια και πλούτος στη Θεσσαλονίκη, 18ος-19ος αιώνας» ήταν ο τίτλος της εκδήλωσης που πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 24 Απριλίου, στο πλαίσιο της έκθεσης «Στην ίδια πόλη: Χριστιανοί και Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη» (συνδιοργανωτές το Ίδρυμα της Βουλής, η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης και το Αρχείο Γ. Κωνσταντινίδη). Ήταν η δεύτερη παράπλευρη εκδήλωση – η πρώτη είχε πραγματοποιηθεί στις 4 Απριλίου, με τίτλο «Φύλο και μνήμη: Χριστιανές και Εβραίες στην ίδια πόλη», και ομιλήτριες τη Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου και τη Ρίκα Μπενβενίστε.
Ο γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής καθηγητής Ευάνθης Χατζηβασιλείου καλωσόρισε τους παρευρισκόμενους και εξέφρασε τη χαρά του για το γεγονός ότι έχουμε μαζί μας δυο κορυφαίους διανοούμενους και άριστους γνώστες του εβραϊσμού. Η ενασχόληση με την ιστορία των Ελλήνων Εβραίων, είπε, αποτελεί όχι μόνο ένα πλούσιο γνωστικό αντικείμενο, αλλά και ένα ηθικό χρέος – και αυτό προσπαθεί να επιτελέσει το Ίδρυμα, με τις εκδηλώσεις του, αποκορύφωμα των οποίων αποτελεί η έκθεση «Στην ίδια πόλη», η οποία αναπτύχθηκε σε τρία μέρη το 2022 στη Θεσσαλονίκη και συνεχίζει τη διαδρομή της, από τον Φεβρουάριο του 2024, στην Αθήνα.
Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης (συγγραφέας, πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος και μέλος της Eπιστημονικής Eπιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής), ευχήθηκε καταρχάς «Καλό Πέσαχ» στους Εβραίους συμπολίτες μας (η εκδήλωση συνέπεσε με τις μέρες που εορτάζεται το Εβραϊκό Πάσχα). Αναφέρθηκε και αυτός στη συνολικότερη ενασχόληση του Ιδρύματος της Βουλής με τον εβραϊσμό, σημειώνοντας την εκδήλωση και την έκδοση για τη ρωμανιώτικη τέχνη, στη μνήμη της Εσθήρ Κοέν, καθώς και την παρούσα έκθεση. Στη συνέχεια παρουσίασε τον ομιλητή, Ευάγγελο Χεκίμογλου, έναν ερευνητή που περιβάλλει με εκτίμηση και θαυμασμό, όπως είπε. Παρουσίασε το πλούσιο και πολυσχιδές έργο του, που εστιάζεται στην ιστορία της Θεσσαλονίκης, αλλά δεν περιορίζεται σε αυτήν, καθώς οι μελέτες του καλύπτουν μια ευρεία γκάμα θεμάτων – ανάμεσά τους, η ιστορία του αυτοκινήτου, η ύδρευση της Αττικής, η βιομηχανία τροφίμων, τα μοναστήρια της Κύπρου. Γνωρίζει τη Θεσσαλονίκη πόντο πόντο, κατέληξε, και, βέβαια, την εβραϊκή παρουσία σε αυτή, μνημονεύοντας τα πρόσφατα έργα του για το εμπόριο της πόλης και τις χαμένες συναγωγές.
Ο Ευάγγελος Χεκίμογλου ξεκίνησε την ομιλία του με μεθοδολογικές παρατηρήσεις, επισημαίνοντας δύο συνήθη σφάλματα. Εξήγησε ότι, πρώτον, είναι λάθος στην ανάλυσή μας να υποκαθιστούμε τα κοινωνικά στρώματα με τις θρησκευτικές κοινότητες, και, δεύτερον, ότι (όπως δείχνει και η συγκεκριμένη τοπογραφική ανάλυση) Εβραίοι, μουσουλμάνοι και χριστιανοί δεν ζούσαν χωριστά ενώ, στον περιορισμένο βαθμό που συνέβαινε αυτό, οφειλόταν σε ιστορικές συγκυρίες και όχι σε λόγους επιλογής ή ιδεολογικής.
Προχωρώντας, σκιαγράφησε το οικονομικό τοπίο της Θεσσαλονίκης του 19ου αιώνα, αναδεικνύοντας πέντε σημεία: α) Η αστική οικονομική παραγωγή, ιδίως η βιοτεχνική, παρουσιάζει τάση μείωσης και ποιοτικής υποβάθμισης από τη δεκαετία του 1830 και μετά, εξαιτίας της εισόδου φτηνότερων ευρωπαϊκών προϊόντων, β) ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα έχει αρχίσει η φυγή από την ύπαιθρο προς την πόλη, με αποτέλεσμα τον τριπλασιασμό του πληθυσμού της, γ) διογκώνεται το εμπόριο, προκειμένου να υπάρξει ανταπόκριση στη ζήτηση, δ) έχουμε μαζικές επενδύσεις από το εξωτερικό, κυρίως στη συγκοινωνία και άλλες υποδομές, καθώς και στο εμπόριο, ε) εμφανίζονται νέα επαγγέλματα, όπως του παραγγελιοδόχου και του εμπορικού αντιπροσώπου, που γνωρίζουν μεγάλη διάδοση.
Στη συνέχεια, ο ομιλητής, με βάση τρία λογιστικά κατάστιχα (του 1790, του 1830 και του 1860) ανέπτυξε με λεπτομέρεια τις διαστάσεις της φτώχειας και του πλούτου, καθώς και την εξέλιξή τους, στη Θεσσαλονίκη του 19ου αιώνα. Αναφέρθηκε σε βασικούς δείκτες της φτώχειας και του πλούτου, όπως η ένταξη σε συντεχνίες, η ηλικία, η παλαιότητα της εγκατάστασης στην πόλη, η περιοχή κατοικίας (οι φτωχοί ζουν κυρίως στα ανατολικά και στο κέντρο της πόλης). Εδώ επισήμανε πως οι δείκτες αυτοί μεταβάλλονται στον χρόνο: έτσι, ενώ το 1790 η ένταξη σε μια συντεχνία είναι τεκμήριο πλούτου, το 1860 αυτό πλέον δεν ισχύει
Μίλησε, ακόμα, για τις συναγωγές της πόλης και τα βακούφια, τα οποία αποτελούν σημαντικό ιδιοκτήτη γης. Και, τέλος, για διάσταση της θεσμικής ελεημοσύνης στις τρεις κοινότητες (νοσοκομεία, «πανουκλόσπιτο», ορφανοτροφεία, γηροκομεία), όπου οι χριστιανοί προηγούνται χρονικά σε σχέση με τους Εβραίους.
Ακολούθησε πλούσια συζήτηση με το κοινό, που επικεντρώθηκε σε ζητήματα όπως η συνύπαρξη και οι κοινές δραστηριότητες των τριών κοινοτήτων της πόλης στην καθημερινότητα και τη οικονομία, η αποτύπωση της εβραϊκής εμπειρίας της πόλης στις μαρτυρίες, καθώς η υποτονική παρουσία της στις λογοτεχνικές αφηγήσεις.
Στην εκδήλωση παρευρέθηκε η βουλευτής Κυκλάδων Κατερίνα Μονογυιού, εκπροσωπώντας την Ομάδα Φιλίας Ελλάδας-Ισραήλ της Βουλής των Ελλήνων.
