ΚΑΒΑΛΑ
Οι νομοί Δράμας και Καβάλας είναι δύο νομοί κομβικοί για την προσφυγική εγκατάσταση μετά το 1922. Μεγάλος αριθμός προσφύγων εγκαταστάθηκε εκεί (ο μεγαλύτερος ποσοστιαία, σε όλη την Ελλάδα), μεταμορφώνοντας χωροταξικά, οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά την περιοχή. Έτσι, το Ίδρυμα της Βουλής, σχεδόν αυτονόητα, το 2022, στην επέτειο των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ανάμεσα στις άλλες δράσεις του, οργάνωσε συνέδριο με τίτλο Οι πρόσφυγες του 1922 και η δημιουργία της νέας Ανατολικής Μακεδονίας, σε συνεργασία με τους δήμους Δράμας και Καβάλας. Πολλοί από τους ομιλητές και τις ομιλήτριες ήταν επιστήμονες που ζουν και εργάζονται στις δύο αυτές πόλεις, και συνεπώς το συνέδριο αποτέλεσε και έναν καθρέφτη του πλούσιου επιστημονικού δυναμικού του τόπου. Τα πρακτικά του συνεδρίου, που εκδόθηκαν πρόσφατα από το Ίδρυμα, παρουσιάστηκαν, στην Καβάλα στις 20 Μαρτίου 2025.
Την εκδήλωση οργάνωσε το Ίδρυμα της Βουλής, σε συνεργασία με τον Δήμο Καβάλας. Η βραδιά ξεκίνησε με τους χαιρετισμούς εκπροσώπων των τοπικών αρχών, αλλά και προσφυγικών σωματείων, μια κίνηση με συμβολική σημασία, καθώς τα σωματεία αυτά αποτελούν τους ζωντανούς φορείς της προσφυγικής μνήμης.
Ο Κυριάκος Λυκουρίνος (ιστορικός, τ. προϊστάμενος των Γενικών Αρχείων του Κράτους - Αρχεία Νομού Καβάλας) ξεκίνησε επισημαίνοντας ότι, παρά τη σημασία της έλευσης και της εγκατάστασης των προσφύγων, απαιτήθηκε αρκετός χρόνος μέχρις ότου αποτελέσουν αντικείμενο συστηματικής επιστημονικής μελέτης. Ο ομιλητής παρουσίασε τις τέσσερις μεγάλες ενότητες του τόμου: το γενικότερο πλαίσιο, την κοινωνική, οικονομική και οικιστική αποκατάσταση των προσφύγων στην Ανατολική Μακεδονία, την πολιτική εκπροσώπησή τους, και, τέλος, την πολιτισμική διάσταση και τις προσλήψεις στη λογοτεχνία και τη μνήμη. Κλείνοντας, χαρακτήρισε την αποκατάσταση των προσφύγων ως ένα από τα μεγαλύτερα ειρηνικά επιτεύγματα του 20ού αιώνα στη χώρα μας, ένα έπος του νέου ελληνισμού, μνημονεύοντας και τη σχετική ρήση μιας προσωπικότητας που πρωτοστάστησε στο όλο εγχείρημα, του προέδρου της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων Χένρυ Μοργκεντάου.
Η Σαπφώ Αγγελούδη-Ζαρκάδα (δρ αρχιτέκτων μηχανικός, ΑΠΘ) μίλησε για τον άθλο της στεγαστικής αποκατάστασης των προσφύγων στην Καβάλα, ένα εγχείρημα επίπονο και μακροχρόνιο. Οι πρώτοι πρόσφυγες, ανέστιοι και πένητες, όπως είπε, άρχισαν να φτάνουν μόλις τέσσερα χρόνια μετά τη δεύτερη βουλγαρική κατοχή, που είχε αφήσει εμφανείς πληγές στην πόλη. Η ομιλήτρια περιοδολόγησε την προσφυγική εγκατάσταση και έδωσε, προβάλλοντας και το αντίστοιχο εικονογραφικό υλικό, μια εικόνα της μέσης προσφυγικής κατοικίας και των συνοικισμών που δημιουργήθηκαν. Τέλος, αναφέρθηκε στα μεγάλα έργα αποξήρανσης, την περίοδο 1929-1937, και στις ευεργετικές τους συνέπειες για την υγεία του πληθυσμού και την ανάπτυξη.
Ο Άγγελος Παληκίδης (καθηγητής, ΔΠΘ) επισήμανε ότι πρέπει να εντάξουμε τη Μικρασιατική Καταστροφή, τα προσφυγικά ρεύματα και την Ανταλλαγή στο πλαίσιο του ευρύτερου Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος με αυτήν τη διευρυμένη έννοια, στα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή καλύπτει τη δεκαετία από το 1912 έως το 1922/1923. Ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πολέμου αυτού επισήμανε τη συστηματική στοχοποίηση των αμάχων, τα μαζικά μεταναστευτικά ρεύματα και το πρωτοφανές μέτρο της υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών. Ο ομιλητής εστιάστηκε στις έννοιες της προσφυγικής μνήμης και ταυτότητας, καθώς και του τραύματος. Είναι έννοιες δυναμικές και μεταλλασσόμενες, είπε, με μεγάλη διάρκεια, και γι’ αυτό κάνουμε λόγο ακόμα για «τέταρτη» προσφυγική γενιά. Η προσφυγική μνήμη, κατέληξε, αποτελεί ένα λαμπρό πεδίο διεπιστημονικής μελέτης, όπου μπορούν να συμβάλουν η ιστορία, η κοινωνική ψυχολογία και η κοινωνική ανθρωπολογία.
Η προσφυγιά βιώθηκε ως «κατάρα» από τους ανθρώπους που την υπέστησαν· και όμως, τελικά, κατάφεραν να μετατρέψουν τη δύσκολη αυτή εμπειρία σε «ευλογία». Τα ίχνη τους είναι ευδιάκριτα παντού: στα έργα τους, τους τόπους, τους ανθρώπους. Το Ίδρυμα της Βουλής μερίμνησε, με πολλές δράσεις του σε όλη τη χώρα, να τιμήσει τη μνήμη και τις μνήμες των προσφύγων του 1922 και να αποτιμήσει επιστημονικά τον μεγάλο μετασχηματισμό που προκάλεσε η έλευσή τους. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται και οι δύο πρόσφατες εκδηλώσεις στην Καβάλα και τη Δράμα.